• TKt48-191 manewruje na stacji w Skwierzynie podczas imprezy Parowozem przez Wielkopolskę. 29.04.2012, fot. Michał Pawełczyk

  • TKt48-18 i TKt48-191 podczas parady parowozów w Wolsztynie. 28.04.2012, fot. Michał Pawełczyk

  • TKt48-191 z pociągiem specjalnym z cyklu Parowozem przez Wielkopolskę pomiędzy Skwierzyną a Wierzbnem. 29.04.2012, fot. Michał Pawełczyk

  • TKt48-191 Manewruje na stacji Stefanowo. 22.11.2015, fot. Michał Pawełczyk

  • TKt48-191 z pociągiem specjalnym z cyklu Parowozem przez Wielkopolskę pokonuje most w miejscowości Św. Wojciech. 29.04.2012, fot. Michał Pawełczyk

  • TKt48-191 z pociągiem specjalnym z cyklu Parowozem przez Wielkopolskę opuszcza Skwierzynę kierując się w strone Wierzbna. 29.04.2012, fot. Michał Pawełczyk

  • TKt48-191 prowadzi pociąg specjalny relacji Stefanowo - Wolsztyn. 28.04.2012, fot. Michał Pawełczyk

  • TKt48-191 prowadzi pociąg turystyczny z Nowejwsi Moch do Wolsztyna z okazji parady parowozów. 04.05.2019, fot. Michał Pawełczyk

  • TKt48-191 z pociągiem specjalnym z Chabówki do Mszany Dolnej uruchomionym w ramach Parowozjady wjeżdza na stację Rabka Zaryte. 07.09.2008, fot. Michał Pawełczyk

  • TKt48-191 z pociągiem specjalnym z Chabówki do Mszany Dolnej uruchomionym w ramach Parowozjady zbliża się do stacji docelowej. 07.09.2008, fot. Michał Pawełczyk

  • TKt48-143 z pociągiem osobowym z Wolsztyna do Sulechowa chwilę po opuszczeniu stacji Smolno Wielkie. 08.11.1992, fot. John Tichner

Historia

Parowozy beztendrowe były powszechnie stosowane w ruchu lokalnym, jednakże w ostatnich latach eksploatacji na PKP reprezentowała je tylko jedna seria: TKt48. "Tekatki" były chyba najpopularniejszą i najbardziej udaną serią tendrzaków jaka była eksploatowana w Polsce.

Konstrukcja tego parowozu została opracowana na krótko po zakończeniu II wojny światowej. Mimo tego, że oznaczenie serii zaczynało się od litery T oznaczającej parowóz towarowy, lokomotywy te od początku zamierzano wykorzystywać głównie w ruchu osobowym - w dużych węzłach i na liniach lokalnych. Maszyny te charakteryzowały się znacznym przyspieszeniem i dobrymi warunkami jazdy w obu kierunkach. Oprócz tego posiadały spore, jak na tendrzaki, zapasy węgla i wody. Cechy te umożliwiały eksploatację tych parowozów w górach, gdzie brakowało odpowiednich lokomotyw pasażerskich.

Początkowo oddanie do ruchu pierwszych parowozów planowano na koniec 1949 roku, jednakże termin ten uległ zmianie i nastąpiło to na przełomie 1950 i 51 roku. Do końca 1952 roku zbudowano 99 lokomotyw:

  • 91 dla PKP
  • 2 dla przemysłu węglowego
  • 6 dla kolei albańskich

15 z tych parowozów wyprodukowano w Chrzanowie, resztę zbudowały poznańskie zakłady im. Cegielskiego. Kotły dostarczyła fabryka w Sosnowcu.

Ponad 30% lokomotyw otrzymały parowozownie Warszawskiego Węzła Kolejowego, kolejne przekazano do Trójmiasta, reszta trafiła do pozostałych dyrekcji. W latach 50. TKt48 wykonywały pracę, którą w dzisiejszych czasach wykonują elektryczne zespoły trakcyjne.

Produkcję tych niezwykle udanych parowozów wznowiono w 1955 roku, jednocześnie wprowadzając kilka drobnych zmian konstrukcyjnych. Nową serię "tekatek" oznaczono symbolem TKt48/2. Zbudowano ich dokładnie 100. Parowóz TKt48-191 był ostatnią lokomotywą parową zbudowaną dla PKP w Chrzanowie.

Producenci parowozów TKt48
Producent Lata budowy Ilość Numery
Cegielski, Fablok 1950-52 91 1-91 + 6 dla kolei albańskich
Fablok (TKt48/2) 1955-57 100 92-191

Seria ta była kierowana z reguły od razu na linie górskie, do DOKP Kraków, Wrocław i Katowice.

Eksploatacja TKt48 w górach stwarzała z początku problemy, głównie z powodu szeregu wykolejeń. Po wykonaniu odpowiednich badań zrekonstruowano urządzenie zwrotne przedniego wózka i wzmocniono resory nośne. Zlikwidowało to zdolność parowozu do wykolejeń i zmniejszyło zużycie obręczy.Od końca lat 50. wprowadzano też wiele innych zmian. W parowozach pierwszej serii wyrównywacze ciśnienia zastąpiono suwakami Trofimowa i przebudowano skrzynie wodne, założono do budki drzwi wejściowe z oknem. Przerobiono też urządzenie ciągowe w dymnicy. Wszystkie parowozy wyposażano sukcesywnie w odchylacze dymu, odgarniacze lemieszowe, oświetlenie inżektorów, klapę wentylacyjną w dachu budki i instalację elektryczną nowego typu.

W maju 1960-go roku na linii sochaczewskiej przeprowadzono próby z pociągiem wahadłowym. Na końcowych stacjach parowóz nie był przestawiany na drugi koniec składu, jedynie maszynista przesiadał się do kabiny sterowniczej w pierwszym wagonie, a pomocnik zostawał w lokomotywie w celu obsługi kotła. Na liniach lokalnych w Niemczech ten sposób obsługi był już wtedy rozpowszechniony i z powodzeniem jest stosowany do dzisiaj.

Stacjonowanie parowozów TKt48 w latach 1980-1990 (stan na 1 stycznia)
Parowozownia 1980 1982 1984 1986 1988 1990
Małaszewicze 3 - - - - -
Skarżysko-Kamienna 5 5 3 3 2 -
Jasło 8 9 12 11 6 4
Nowy Sącz 14 14 17 17 9 6
Przeworsk 2 2 1 1 1 1
Zagórz 8 8 8 8 7 -
Bytom 7 1 - - - -
Katowice 1 - - - - -
Racibórz 10 10 1 - - -
Rybnik 5 - - - - -
Zebrzydowice 11 7 1 - - -
Bydgoszcz Gł. - - - 2 1 -
Grudziądz - - 1 3 2 -
Iłowo - 7 8 3 1 -
Inowrocław - - 1 - - -
Korsze - - 6 6 5 -
Lębork - - 4 4 2 -
Malbork - - 1 - - -
Olsztyn* - - 3 1 1 -
Fosowskie 16 17 12 9 7 -
Kluczbork - - - - - 6
Jaworzyna Śląska - - - 1 - -
Jelenia Góra 10 11 9 1 - -
Kłodzko 19 25 19 20 17 19
Miłkowice - - - - 1! -
Legnica - - - - - 1
Nysa 10 7 2 1 - -
Oleśnica - - - 2 - -
Opole 5 - - 1 1 -
Wałbrzych 10 9 12 10 7 2
Jarocin 10 11 12 14 16 10
Kępno 11 15 16 20 20 17
Krzyż** 9 13 - - - -
Zbąszynek** - - 13 13 13 9
Choszczno 2 - - - - -
Razem 176 171 162 151 119 75
*wraz z MDp Szczytno**MDp Międzyrzecz! likwidacja MD

Parowozy TKt48 pracowały głównie na liniach górskich. Jeszcze do połowy lat 80. ciężkie pociągi dalekobieżne i pospieszne z Krynicy i Zagórza do Warszawy i Łodzi, na liniach Podkarpacia były prowadzone przez TKt48 z Jasła, Stróża, Zagórza i Nowego Sącza. Można było wtedy na linii Kłodzko-Kamieniec Ząbkowicki spotkać też "tekatkę" w zastepstwie... Pt47. Do końca lata 1991 roku parowozy TKt48 prowadziły też pociągi osobowe na linii Szamotuły-Międzychód. Kilkanaście maszyn tej serii pracowało również w różnych zakładach przemysłowych, a TKt48-1846 jeździł na kolei piaskowej.

"Tekatek" zachowało się dość dużo, jeden z nich, TKt48-191 z Chabówki, jest okazjonalnie rozpalany. Można je spotkać w skansenach w Wolsztynie, Jaworzynie Śląskiej, Kościerzynie i Chabówce, a także stojące jako pomniki w wielu miejscach kraju. Jeden z kościerzyńskich parowozów został "pokrojony" i aktualnie stanowi eksponat "edukacyjny".

Trzy parowozy zostały sprzedane jako eksponaty muzealne kolejom zachodniej Europy. Był to TKt48-87 sprzedany 10 czerwca 1994 roku belgijskiej kolei La Chemin de Fer a Vapeur de 3 Valles. Drugi z nich, TKt48-160 został sprzedany do Niemiec, dla Seesen Eisenbahnfreunde i oznaczony symbolem SEF-3. Trzecią sprzedaną maszyną był TKt48-188, którego obecnym właścicielem jest kolej muzealna Vapeur Val-de-Travers ze Szwajcarii. Parowóz ten został nieznacznie zmodyfikowany: zmieniono ksztalt budki maszynisty, dostosowując go do rozmiarów szwajcarskich tuneli, oraz przedłużono skrzynie na wodę do samej budki. Nie zwiększyło to ich pojemności, jako że przedłużenie to jest jedynie atrapą. Przednia część skrzyń wodnych została natomiast leko ścięta. Parowóz ten został też pozbawiony odchylaczy dymu i pomalowany na jaskrawo niebieski kolor.

Opis konstrukcji

Parowozy TKt48 były o wiele nowocześniejsze od przedwojennych OKl27 oraz TKt1 i TKt2, dominujących swego czasu na liniach górskich. Lokomotywy te posiadały wiele usprawnień podnoszących ich zalety eksploatacyjne. Należały do nich rury cyrkulacyjne w skrzyni ogniowej, drugi wodowskaz oraz wstrząsany ruszt. Pozostałe wyposażenie było typowe, składały się na nie m. in. samoczynne wyrównywacze ciśnienia systemu Tatary, rozrząd Heusingera, prędkościomierz systemu Deuta, pneumatycznie uruchamiana piasecznica, elektryczne oświetlenie i smarotłocznia Friedmanna.

Osią napędną była trzecia oś wiązana. W belkowej ostoi, zbudowanej z belek o grubości 90 mm, z przodu i z tyłu umieszczono wózki Kraussa-Helmholtza, o wychyleniu bocznym osi tocznej 110 mm i osi napędnej 18 mm. Druga i trzecia oś napędna była sztywna.

Sprężyny nośne, dolne, musiały zostać przebudowane, jako że pierwsze maszyny tej serii się często wykolejały. Sprężyny były połączone wahaczami wzdłużnymi, dając sześciopunktowe podparcie parowozu.

Kocioł posiadał szeroki półpromienisty stojak i stalową skrzynię ogniową z rurami cyrkulacyjnymi oraz strząsanym rusztem. Popielnik był wyposażony w ułatwiające obrządzanie klapy boczne. Wodą zasilały go początkowo 2dwa inżektory ssąco-tłoczące Friedmanna, później jeden z nich zastąpionoinżektorem tłoczącym Metcalfe'a-Friedmanna.

W drugiej serii parowozów (TKt48/2) dokonano kilku drobnych zmian konstrukcyjnych. Zamiast wyrównywaczy ciśnienia zainstalowano suwaki systemu Trofimowa. Dzięki temu zwolniona została przestrzeń nad skrzynią suwakową, w związku z czym można było zwiększyć pojemność skrzyni wodnych, które tym samym zyskały inny kształt. Nowa seria "tekatek" miała też drzwi do budki maszynisty z oknem. W poprzedniej serii drzwi były niskie, a otwór zamykano spuszczaną z góry klapą.

Od końca lat 50-tych zaczęto systematycznie wprowadzać kolejne usprawnienia. Na parowozach pierwszej serii wyrównywacze ciśnienia zastąpiono suwakami Trofimowa i przerobiono skrzynie wodne. Założono też drzwi do budki z oknem i przerobiono urządzenie ciągowe w dymnicy. Wszystkie parowozy były sukcesywnie wyposażane w odchylacze dymu, lemieszowe odgarniacze, przesuwaną klapę wentylacyjną na dachu budki, oświetlenie inżektorów i instalację elektryczną nowego typu.

Podstawowe dane techniczne
Średnica cylindrów 500 mm
Skok tłoka 700 mm
Średnica kół napędnych 1450 mm
Średnica kół tocznych 850 mm
Nadciśnienie pary w kotle 16 atm
Powierzchnia ogrzewalna kotła 123,1 m2
Powierzchnia ogrzewalna przegrzewacza 48,6 m2
Powierzchnia rusztu 2,97 m2
Masa w stanie próżnym 78 t
Masa służbowa 98 t
Największy nacisk osi 16,85 t
Prędkość konstrukcyjna 80 km/h
Pojemność skrzyni wodnych 10 m3
Pojemność skrzyni węglowej 6 t
Długość całkowita 14200 mm
Rozstaw osi skrajnych 10400mm

Zachowane egzemplarze

Parowóz Producent, nr. fabr./rok prod. Lokalizacja Status
TKt48-6 HCP 1532/1950 Czerwieńsk - lokomotywownia pomnik
TKt48-18 HCP 1544/1951 Jaworzyna Śląska - Muzeum Przemysłu i Kolejnictwa na Śląsku nieczynny
TKt48-23 HCP 1549/1951 Pyskowice - skansen wrak
TKt48-27 HCP 1553/1951 Rzeszów - stacja pomnik
TKt48-29 HCP 1555/1951 Szczecin Główny - stacja pomnik
TKt48-36 HCP 1562/1951 Warszawa - Stacja Muzeum eksponat
TKt48-39 Fablok 1565/1951 Skierniewice - parowozownia eksponat
TKt48-53 Fablok 2927/1951 Iława - stacja pomnik
TKt48-58 HCP 1575/1951 Legnica - lokomotywownia pomnik
TKt48-67 Fablok 2926/1951 Jaworzyna Śląska - Muzeum Przemysłu i Kolejnictwa na Śląsku eksponat
TKt48-72 HCP 1663/1951 Jarocin - parowozownia eksponat
TKt48-77 HCP 1670/1952 Jarocin - parowozownia eksponat
TKt48-99 Fablok 4462/1955 Kościerzyna - skansen eksponat
TKt48-100 Fablok 4463/1955 Jaworzyna Śląska - Muzeum Przemysłu i Kolejnictwa na Śląsku wrak
TKt48-102 Fablok 4465/1955 Jasło - stacja pomnik
TKt48-116 Fablok 4479/1955 Łazieniec pomnik
TKt48-119 Fablok 4482/1955 Wałbrzych - lokomotywownia pomnik
TKt48-124 Fablok 4487/1955 Zagórz - lokomotywownia pomnik
TKt48-127 Fablok 4490/1956 Opole Główne - stacja pomnik
TKt48-130 Fablok 4493/1956 Poznań - Park Rataje pomnik
TKt48-138 Fablok 4728/1956 Białowieża Towarowa - stacja eksponat
TKt48-143 Fablok 4733/1956 Wolsztyn - parowozownia eksponat
TKt48-146 Fablok 4736/1956 Wrocław - lokomotywownia oczekuje naprawy
TKt48-147 Fablok 4737/1956 Stefanowo - stacja pomnik
TKt48-151 Fablok 4741/1956 Częstochowa - stacja pomnik
TKt48-163 Fablok 4753/1956 Niwy k. Bydgoszczy, zajazd przydrożny eksponat, "wystylizowany" na parowóz amerykański z XIX w, pomalowany na różowo (!)
TKt48-167 Fablok 4757/1956 Kraków Płaszów - lokomotywownia pomnik
TKt48-170 Fablok 4760/1956 Tczew - dworzec autobusowy pomnik, pomalowany w biało-czarne pasy
TKt48-173 Fablok 4763/1956 Jaworzyna Śląska - Muzeum Przemysłu i Kolejnictwa na Śląsku eksponat
TKt48-177 Fablok 4767/1956 Nowy Sącz - stacja pomnik
TKt48-179 Fablok 4769/1956 Kościerzyna - skansen eksponat - przekrój
TKt48-185 Fablok 4775/1957 Jarocin - parowozownia wrak
TKt48-186 Fablok 4776/1957 Jaworzyna Śląska - Muzeum Przemysłu i Kolejnictwa na Śląsku wrak
TKt48-188 Fablok 4731/1956 Vapeur Val-de-Travers, Szwajcaria w naprawie
TKt48-191 Fablok 4781/1957 Chabówka - skansen czynny