Historia
Parowozy beztendrowe były powszechnie stosowane w ruchu lokalnym, jednakże w ostatnich latach eksploatacji na PKP reprezentowała je tylko jedna seria: TKt48. "Tekatki" były chyba najpopularniejszą i najbardziej udaną serią tendrzaków jaka była eksploatowana w Polsce.
Konstrukcja tego parowozu została opracowana na krótko po zakończeniu II wojny światowej. Mimo tego, że oznaczenie serii zaczynało się od litery T oznaczającej parowóz towarowy, lokomotywy te od początku zamierzano wykorzystywać głównie w ruchu osobowym - w dużych węzłach i na liniach lokalnych. Maszyny te charakteryzowały się znacznym przyspieszeniem i dobrymi warunkami jazdy w obu kierunkach. Oprócz tego posiadały spore, jak na tendrzaki, zapasy węgla i wody. Cechy te umożliwiały eksploatację tych parowozów w górach, gdzie brakowało odpowiednich lokomotyw pasażerskich.
Początkowo oddanie do ruchu pierwszych parowozów planowano na koniec 1949 roku, jednakże termin ten uległ zmianie i nastąpiło to na przełomie 1950 i 51 roku. Do końca 1952 roku zbudowano 99 lokomotyw:
- 91 dla PKP
- 2 dla przemysłu węglowego
- 6 dla kolei albańskich
15 z tych parowozów wyprodukowano w Chrzanowie, resztę zbudowały poznańskie zakłady im. Cegielskiego. Kotły dostarczyła fabryka w Sosnowcu.
Ponad 30% lokomotyw otrzymały parowozownie Warszawskiego Węzła Kolejowego, kolejne przekazano do Trójmiasta, reszta trafiła do pozostałych dyrekcji. W latach 50. TKt48 wykonywały pracę, którą w dzisiejszych czasach wykonują elektryczne zespoły trakcyjne.
Produkcję tych niezwykle udanych parowozów wznowiono w 1955 roku, jednocześnie wprowadzając kilka drobnych zmian konstrukcyjnych. Nową serię "tekatek" oznaczono symbolem TKt48/2. Zbudowano ich dokładnie 100. Parowóz TKt48-191 był ostatnią lokomotywą parową zbudowaną dla PKP w Chrzanowie.
Producent | Lata budowy | Ilość | Numery |
---|---|---|---|
Cegielski, Fablok | 1950-52 | 91 | 1-91 + 6 dla kolei albańskich |
Fablok (TKt48/2) | 1955-57 | 100 | 92-191 |
Seria ta była kierowana z reguły od razu na linie górskie, do DOKP Kraków, Wrocław i Katowice.
Eksploatacja TKt48 w górach stwarzała z początku problemy, głównie z powodu szeregu wykolejeń. Po wykonaniu odpowiednich badań zrekonstruowano urządzenie zwrotne przedniego wózka i wzmocniono resory nośne. Zlikwidowało to zdolność parowozu do wykolejeń i zmniejszyło zużycie obręczy.Od końca lat 50. wprowadzano też wiele innych zmian. W parowozach pierwszej serii wyrównywacze ciśnienia zastąpiono suwakami Trofimowa i przebudowano skrzynie wodne, założono do budki drzwi wejściowe z oknem. Przerobiono też urządzenie ciągowe w dymnicy. Wszystkie parowozy wyposażano sukcesywnie w odchylacze dymu, odgarniacze lemieszowe, oświetlenie inżektorów, klapę wentylacyjną w dachu budki i instalację elektryczną nowego typu.
W maju 1960-go roku na linii sochaczewskiej przeprowadzono próby z pociągiem wahadłowym. Na końcowych stacjach parowóz nie był przestawiany na drugi koniec składu, jedynie maszynista przesiadał się do kabiny sterowniczej w pierwszym wagonie, a pomocnik zostawał w lokomotywie w celu obsługi kotła. Na liniach lokalnych w Niemczech ten sposób obsługi był już wtedy rozpowszechniony i z powodzeniem jest stosowany do dzisiaj.
Parowozownia | 1980 | 1982 | 1984 | 1986 | 1988 | 1990 |
---|---|---|---|---|---|---|
Małaszewicze | 3 | - | - | - | - | - |
Skarżysko-Kamienna | 5 | 5 | 3 | 3 | 2 | - |
Jasło | 8 | 9 | 12 | 11 | 6 | 4 |
Nowy Sącz | 14 | 14 | 17 | 17 | 9 | 6 |
Przeworsk | 2 | 2 | 1 | 1 | 1 | 1 |
Zagórz | 8 | 8 | 8 | 8 | 7 | - |
Bytom | 7 | 1 | - | - | - | - |
Katowice | 1 | - | - | - | - | - |
Racibórz | 10 | 10 | 1 | - | - | - |
Rybnik | 5 | - | - | - | - | - |
Zebrzydowice | 11 | 7 | 1 | - | - | - |
Bydgoszcz Gł. | - | - | - | 2 | 1 | - |
Grudziądz | - | - | 1 | 3 | 2 | - |
Iłowo | - | 7 | 8 | 3 | 1 | - |
Inowrocław | - | - | 1 | - | - | - |
Korsze | - | - | 6 | 6 | 5 | - |
Lębork | - | - | 4 | 4 | 2 | - |
Malbork | - | - | 1 | - | - | - |
Olsztyn* | - | - | 3 | 1 | 1 | - |
Fosowskie | 16 | 17 | 12 | 9 | 7 | - |
Kluczbork | - | - | - | - | - | 6 |
Jaworzyna Śląska | - | - | - | 1 | - | - |
Jelenia Góra | 10 | 11 | 9 | 1 | - | - |
Kłodzko | 19 | 25 | 19 | 20 | 17 | 19 |
Miłkowice | - | - | - | - | 1! | - |
Legnica | - | - | - | - | - | 1 |
Nysa | 10 | 7 | 2 | 1 | - | - |
Oleśnica | - | - | - | 2 | - | - |
Opole | 5 | - | - | 1 | 1 | - |
Wałbrzych | 10 | 9 | 12 | 10 | 7 | 2 |
Jarocin | 10 | 11 | 12 | 14 | 16 | 10 |
Kępno | 11 | 15 | 16 | 20 | 20 | 17 |
Krzyż** | 9 | 13 | - | - | - | - |
Zbąszynek** | - | - | 13 | 13 | 13 | 9 |
Choszczno | 2 | - | - | - | - | - |
Razem | 176 | 171 | 162 | 151 | 119 | 75 |
*wraz z MDp Szczytno**MDp Międzyrzecz! likwidacja MD |
Parowozy TKt48 pracowały głównie na liniach górskich. Jeszcze do połowy lat 80. ciężkie pociągi dalekobieżne i pospieszne z Krynicy i Zagórza do Warszawy i Łodzi, na liniach Podkarpacia były prowadzone przez TKt48 z Jasła, Stróża, Zagórza i Nowego Sącza. Można było wtedy na linii Kłodzko-Kamieniec Ząbkowicki spotkać też "tekatkę" w zastepstwie... Pt47. Do końca lata 1991 roku parowozy TKt48 prowadziły też pociągi osobowe na linii Szamotuły-Międzychód. Kilkanaście maszyn tej serii pracowało również w różnych zakładach przemysłowych, a TKt48-1846 jeździł na kolei piaskowej.
"Tekatek" zachowało się dość dużo, jeden z nich, TKt48-191 z Chabówki, jest okazjonalnie rozpalany. Można je spotkać w skansenach w Wolsztynie, Jaworzynie Śląskiej, Kościerzynie i Chabówce, a także stojące jako pomniki w wielu miejscach kraju. Jeden z kościerzyńskich parowozów został "pokrojony" i aktualnie stanowi eksponat "edukacyjny".
Trzy parowozy zostały sprzedane jako eksponaty muzealne kolejom zachodniej Europy. Był to TKt48-87 sprzedany 10 czerwca 1994 roku belgijskiej kolei La Chemin de Fer a Vapeur de 3 Valles. Drugi z nich, TKt48-160 został sprzedany do Niemiec, dla Seesen Eisenbahnfreunde i oznaczony symbolem SEF-3. Trzecią sprzedaną maszyną był TKt48-188, którego obecnym właścicielem jest kolej muzealna Vapeur Val-de-Travers ze Szwajcarii. Parowóz ten został nieznacznie zmodyfikowany: zmieniono ksztalt budki maszynisty, dostosowując go do rozmiarów szwajcarskich tuneli, oraz przedłużono skrzynie na wodę do samej budki. Nie zwiększyło to ich pojemności, jako że przedłużenie to jest jedynie atrapą. Przednia część skrzyń wodnych została natomiast leko ścięta. Parowóz ten został też pozbawiony odchylaczy dymu i pomalowany na jaskrawo niebieski kolor.
Opis konstrukcji
Parowozy TKt48 były o wiele nowocześniejsze od przedwojennych OKl27 oraz TKt1 i TKt2, dominujących swego czasu na liniach górskich. Lokomotywy te posiadały wiele usprawnień podnoszących ich zalety eksploatacyjne. Należały do nich rury cyrkulacyjne w skrzyni ogniowej, drugi wodowskaz oraz wstrząsany ruszt. Pozostałe wyposażenie było typowe, składały się na nie m. in. samoczynne wyrównywacze ciśnienia systemu Tatary, rozrząd Heusingera, prędkościomierz systemu Deuta, pneumatycznie uruchamiana piasecznica, elektryczne oświetlenie i smarotłocznia Friedmanna.
Osią napędną była trzecia oś wiązana. W belkowej ostoi, zbudowanej z belek o grubości 90 mm, z przodu i z tyłu umieszczono wózki Kraussa-Helmholtza, o wychyleniu bocznym osi tocznej 110 mm i osi napędnej 18 mm. Druga i trzecia oś napędna była sztywna.
Sprężyny nośne, dolne, musiały zostać przebudowane, jako że pierwsze maszyny tej serii się często wykolejały. Sprężyny były połączone wahaczami wzdłużnymi, dając sześciopunktowe podparcie parowozu.
Kocioł posiadał szeroki półpromienisty stojak i stalową skrzynię ogniową z rurami cyrkulacyjnymi oraz strząsanym rusztem. Popielnik był wyposażony w ułatwiające obrządzanie klapy boczne. Wodą zasilały go początkowo 2dwa inżektory ssąco-tłoczące Friedmanna, później jeden z nich zastąpionoinżektorem tłoczącym Metcalfe'a-Friedmanna.
W drugiej serii parowozów (TKt48/2) dokonano kilku drobnych zmian konstrukcyjnych. Zamiast wyrównywaczy ciśnienia zainstalowano suwaki systemu Trofimowa. Dzięki temu zwolniona została przestrzeń nad skrzynią suwakową, w związku z czym można było zwiększyć pojemność skrzyni wodnych, które tym samym zyskały inny kształt. Nowa seria "tekatek" miała też drzwi do budki maszynisty z oknem. W poprzedniej serii drzwi były niskie, a otwór zamykano spuszczaną z góry klapą.
Od końca lat 50-tych zaczęto systematycznie wprowadzać kolejne usprawnienia. Na parowozach pierwszej serii wyrównywacze ciśnienia zastąpiono suwakami Trofimowa i przerobiono skrzynie wodne. Założono też drzwi do budki z oknem i przerobiono urządzenie ciągowe w dymnicy. Wszystkie parowozy były sukcesywnie wyposażane w odchylacze dymu, lemieszowe odgarniacze, przesuwaną klapę wentylacyjną na dachu budki, oświetlenie inżektorów i instalację elektryczną nowego typu.
Średnica cylindrów | 500 mm |
Skok tłoka | 700 mm |
Średnica kół napędnych | 1450 mm |
Średnica kół tocznych | 850 mm |
Nadciśnienie pary w kotle | 16 atm |
Powierzchnia ogrzewalna kotła | 123,1 m2 |
Powierzchnia ogrzewalna przegrzewacza | 48,6 m2 |
Powierzchnia rusztu | 2,97 m2 |
Masa w stanie próżnym | 78 t |
Masa służbowa | 98 t |
Największy nacisk osi | 16,85 t |
Prędkość konstrukcyjna | 80 km/h |
Pojemność skrzyni wodnych | 10 m3 |
Pojemność skrzyni węglowej | 6 t |
Długość całkowita | 14200 mm |
Rozstaw osi skrajnych | 10400mm |
Zachowane egzemplarze
Parowóz | Producent, nr. fabr./rok prod. | Lokalizacja | Status |
---|---|---|---|
TKt48-6 | HCP 1532/1950 | Czerwieńsk - lokomotywownia | pomnik |
TKt48-18 | HCP 1544/1951 | Jaworzyna Śląska - Muzeum Przemysłu i Kolejnictwa na Śląsku | nieczynny |
TKt48-23 | HCP 1549/1951 | Pyskowice - skansen | wrak |
TKt48-27 | HCP 1553/1951 | Rzeszów - stacja | pomnik |
TKt48-29 | HCP 1555/1951 | Szczecin Główny - stacja | pomnik |
TKt48-36 | HCP 1562/1951 | Warszawa - Stacja Muzeum | eksponat |
TKt48-39 | Fablok 1565/1951 | Skierniewice - parowozownia | eksponat |
TKt48-53 | Fablok 2927/1951 | Iława - stacja | pomnik |
TKt48-58 | HCP 1575/1951 | Legnica - lokomotywownia | pomnik |
TKt48-67 | Fablok 2926/1951 | Jaworzyna Śląska - Muzeum Przemysłu i Kolejnictwa na Śląsku | eksponat |
TKt48-72 | HCP 1663/1951 | Jarocin - parowozownia | eksponat |
TKt48-77 | HCP 1670/1952 | Jarocin - parowozownia | eksponat |
TKt48-99 | Fablok 4462/1955 | Kościerzyna - skansen | eksponat |
TKt48-100 | Fablok 4463/1955 | Jaworzyna Śląska - Muzeum Przemysłu i Kolejnictwa na Śląsku | wrak |
TKt48-102 | Fablok 4465/1955 | Jasło - stacja | pomnik |
TKt48-116 | Fablok 4479/1955 | Łazieniec | pomnik |
TKt48-119 | Fablok 4482/1955 | Wałbrzych - lokomotywownia | pomnik |
TKt48-124 | Fablok 4487/1955 | Zagórz - lokomotywownia | pomnik |
TKt48-127 | Fablok 4490/1956 | Opole Główne - stacja | pomnik |
TKt48-130 | Fablok 4493/1956 | Poznań - Park Rataje | pomnik |
TKt48-138 | Fablok 4728/1956 | Białowieża Towarowa - stacja | eksponat |
TKt48-143 | Fablok 4733/1956 | Wolsztyn - parowozownia | eksponat |
TKt48-146 | Fablok 4736/1956 | Wrocław - lokomotywownia | oczekuje naprawy |
TKt48-147 | Fablok 4737/1956 | Stefanowo - stacja | pomnik |
TKt48-151 | Fablok 4741/1956 | Częstochowa - stacja | pomnik |
TKt48-163 | Fablok 4753/1956 | Niwy k. Bydgoszczy, zajazd przydrożny | eksponat, "wystylizowany" na parowóz amerykański z XIX w, pomalowany na różowo (!) |
TKt48-167 | Fablok 4757/1956 | Kraków Płaszów - lokomotywownia | pomnik |
TKt48-170 | Fablok 4760/1956 | Tczew - dworzec autobusowy | pomnik, pomalowany w biało-czarne pasy |
TKt48-173 | Fablok 4763/1956 | Jaworzyna Śląska - Muzeum Przemysłu i Kolejnictwa na Śląsku | eksponat |
TKt48-177 | Fablok 4767/1956 | Nowy Sącz - stacja | pomnik |
TKt48-179 | Fablok 4769/1956 | Kościerzyna - skansen | eksponat - przekrój |
TKt48-185 | Fablok 4775/1957 | Jarocin - parowozownia | wrak |
TKt48-186 | Fablok 4776/1957 | Jaworzyna Śląska - Muzeum Przemysłu i Kolejnictwa na Śląsku | wrak |
TKt48-188 | Fablok 4731/1956 | Vapeur Val-de-Travers, Szwajcaria | w naprawie |
TKt48-191 | Fablok 4781/1957 | Chabówka - skansen | czynny |